Συνέντευξη στη Μάρνη Χατζηεμανουήλ
– Πρώτη φορά για συναυλία στην Σκανδιναβία, στην Στοκχόλμη και στο Γκέτεμποργκ, ποια είναι τα συναισθήματα σας; Ποια είναι τα πρώτα τραγούδια που φέρατε μαζί σας εδώ με τις αποσκευές σας;
Έχω μεγάλη χαρά για το ταξίδι και ανυπομονησία για τη συνάντηση! Είναι, πράγματι, οι πρώτες μου συναυλίες στη Σκανδιναβία. Μου φαίνεται ανεξήγητο πώς, ενώ έχω γυρίσει όλο τον κόσμο τόσα χρόνια, δεν μου δόθηκε ως τώρα η ευκαιρία να επισκεφθώ τα μέρη σας. Να που ήρθε η ώρα όμως να μοιραστώ μαζί σας όσα μού είναι σημαντικά: τα αισθήματα, τις μνήμες, τα όνειρα και τα τραγούδια. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει υλικό από τη δισκογραφία μου, κάποιες διασκευές παραδοσιακών και λίγα τραγούδια άλλων δημιουργών που αγαπώ. Θα παίξω ηλεκτρική και ακουστική κιθάρα, χωρίς άλλους μουσικούς επί σκηνής. Εμφανίζομαι συχνά μόνος, γιατί αυτό με επαναφέρει στη ρίζα της τραγουδοποιίας. Σε αυτές τις σόλο συναυλίες, τα τραγούδια έχουν την ευκαιρία να ακουστούν όπως τη στιγμή που γράφτηκαν.
– Έχετε δώσει συναυλίες σε όλο τον κόσμο στη Νέα Υόρκη, την Ιντιάνα, το Σικάγο, το Λονδίνο, τη Γερμανία, τη Μεγάλη Βρετανία, το Βέλγιο, την Ισπανία, τη Ρουμανία, τη Γαλλία, τη Γεωργία, την Αργεντινή, την Αίγυπτο. Πόσο σημαντικό είναι για έναν καλλιτέχνη να ζυγίζει τόσες διαφορετικές κουλτούρες όπως τις εισπράττει ανεβαίνοντας στη σκηνή; Είναι αλήθεια ότι η μουσική δεν έχει σύνορα και μας ενώνει;
Η μουσική, και ειδικά το τραγούδι, αποτελεί την ανάσα την ανθρωπότητας μέσα στους αιώνες. Είναι ένα βασικό, κοινό χαρακτηριστικό όλων των ανθρώπων και όλων των λαών η ανάγκη έκφρασης και συνύπαρξης μέσω του τραγουδιού. Από την Αυστραλία μέχρι την Πορτογαλία και από την Αργεντινή μέχρι τη Σκωτία, η επιθυμία μου είναι πάντοτε να μοιραστώ με τους συνανθρώπους μου μια ιερή, ανεπανάληπτη στιγμή. Ο μόνος τρόπος να το κάνω με ειλικρίνεια είναι να είμαι ο εαυτός μου, σε μια δημιουργική αλληλεπίδραση με τον χαρακτήρα της κάθε χώρας και του κάθε ακροατή. Αυτή η αληθινή, ζωντανή σχέση μετατρέπει μέσα μου τη συναυλία σε τελετουργία και με εντάσσει στο σύνολο, όχι σαν πρωταγωνιστή, αλλά σαν μέλος μιας ομάδας που δημιουργεί κάτι κοινό.
-Μια καλλιτεχνική οικογένεια, -όπως η δική σας- είναι μια οικογένεια που παράγει πολιτισμό και η αίσθηση μου είναι ότι αυτή η ανάγκη έκφρασης που βγαίνει αβίαστα προς το κοινό διαμορφώνει σε έναν βαθμό και τη γενικότερη αντίληψή του, αλλά και την αισθητική του για τα πράγματα. Η δική σας ερμηνεία της ζωής μέσα από την Τέχνη σας προς πού ‘στρέφει τι τιμόνι’ καθώς μας ταξιδεύει στην εσωτερική μας ανατολή και δύση;
Μεγάλωσα σε ένα σπίτι – εργαστήρι ζωγραφικής. Η τέχνη δεν είναι ξέχωρη της ζωής μας. Τη διαμορφώνουμε και μας διαμορφώνει. Η έκφραση που χρησιμοποιείται συχνά «ως καλλιτέχνης και ως άνθρωπος», μου φαινόταν πάντοτε αστεία. Δεν κατάφερα ποτέ να ξεχωρίσω αυτά τα δύο μεταξύ τους. Πιστεύω πως ο κάθε άνθρωπος είναι καλλιτέχνης. Θεωρώ τον ακροατή, για παράδειγμα, όχι έναν παθητικό αποδέκτη αλλά έναν ενεργητικό δημιουργό. Και μόνο η επιλογή του να ακούσει το ένα τραγούδι ή το άλλο, να πάει στη μια συναυλία και όχι στην άλλη, ή ακόμα και ο τρόπος που συμμετέχει στη διάρκεια μιας συναυλίας, διαμορφώνει και φανερώνει, πέρα από την προσωπική του αισθητική, και τη συλλογική μας πολιτιστική κατάσταση. Ο ίδιος, γράφω πάντοτε σαν ακροατής: θέλω να ακούσω ένα τραγούδι που δεν υπάρχει, οπότε αναγκάζομαι να το γράψω.
-Ο στίχος σας είναι βαθύς, πλούσιος σε συναίσθημα, θα έλεγε κανείς ότι όταν τον ακούς δεν σου επιτρέπει να ‘χαϊδέψεις’ τον εαυτό σου. Μοιάζει σα να κυνηγάς μία λύτρωση… Πότε είναι αυτές οι ‘άγιες’ ώρες για εσάς που δομείτε και αποδομείτε το μέσα σας; Πότε γράφετε για τον δρόμο, τον χρόνο και τον πόνο; «Όταν στενεύει το δωμάτιο;»
Μάλλον όταν μεγαλώνει… Το δωμάτιό μου είναι ούτως ή άλλως στενό, μόλις 9,5 τετραγωνικά. Μέσα σ’ αυτό υπάρχουν πολλές κιθάρες, μπάσα και λαούτα που κρέμονται από το ταβάνι, 4 αναλογικά συνθεσάιζερ, ένα πιάνο, άπειρα βιβλία, μια συλλογή από μπαρόκ φλάουτα, φυσικά και ηλεκτρονικά κρουστά, μηχανήματα ηχογράφησης, ηχεία, πεταλιέρες, υπολογιστές, χαρτιά, ενθύμια, αντικείμενα. Μόλις που χωράω να περάσω για να καθήσω στη θέση μου. Κι όμως, τα βράδια, όταν τα παιδιά κοιμούνται και όταν κανείς δεν περιμένει κάτι από μένα, αυτός ο στενός χώρος γίνεται τεράστιος! Γράφω όταν η ζωή απουσιάζει. Αντίθετα, όταν η ζωή είναι παρούσα, μου φαίνεται κάπως άδικο το να την παρατήσω προκειμένου να απομονωθώ και να την περιγράψω.
-Οι συνεργασίες σας με τους ανθρώπους της Τέχνης και του Πολιτισμού είναι εξαιρετικά προσεγμένες, σπουδαίοι δημιουργοί που έχουν αφήσει ιστορική σφραγίδα στο πεντάγραμμο υπήρξαν συνεργάτες σας όπως ο Γιάννης Σπάθας, ο Διονύσης Σαββόπουλος, ερμηνεύσατε τραγούδια του Μάνου Χατζηδάκη, του Μάνου Λοϊζου, συνεργαστήκατε -μεταξύ άλλων- με την Λαϊκή Ορχήστρα Μίκης Θεοδωράκης. Έπειτα από τέτοιο μοίρασμα τέχνης ο καλλιτέχνης πηγαίνει παραπέρα. Τι κουβαλήσατε λοιπόν μαζί σας όλα αυτά τα χρόνια που εναποθέτετε στο κοινό σας;
Είμαστε, σε μεγάλο βαθμό, οι άνθρωποι με τους οποίους συναντηθήκαμε. Είχα την τύχη να γνωρίσω από κοντά αρκετούς από τους ανθρώπους που με επηρέασαν με το έργο τους. Συνθέτες, στιχουργούς, μπάντες, μουσικούς, ερμηνευτές έλληνες και ξένους. Συνειδητοποιώ όμως συχνά ότι μεγαλύτερο ρόλο έπαιξε για μένα η συνάντηση με το έργο τους, παρά η προσωπική γνωριμία ή συνεργασία. Το μεγάλο δώρο τους είναι ο κόσμος που έφτιαξαν και μας χάρισαν, καθορίζοντας την ύπαρξή μας.
– Ο άνθρωπος και ο συναισθηματικός του κόσμος, ο πόνος, ο πόλεμος, ο έρωτας, η ανάγκη, η προσευχή, η συγχώρεση κάθε τι που μας κυβερνάει και μας πλημμυρίζει ενοχές, δάκρυα, λύτρωση, συμπόνια είναι διάχυτα στην Τέχνη σας, στο στίχο και την μουσική σας. Πώς λαμβάνετε την αγάπη του κόσμου και την αφοσίωση που έχει δείξει σε όλη την διαδρομή σας; Έχει να κάνει με το βαθιά ανθρώπινο που εκπέμπουν τα τραγούδια σας;
Αισθάνομαι μεγάλη ευγνωμοσύνη προς το κοινό. Μου χάρισε την αποδοχή του, με έβαλε στην παρέα του, δέχτηκε να ταξιδέψουμε μαζί, με οδήγησε σε μέρη που δεν θα πήγαινα ποτέ, έξω αλλά και μέσα μου. Είμαι κλειστός άνθρωπος, παρόλο που μοιάζω κοινωνικός. Έχω συνεχώς την ανάγκη να κλείνομαι και ταυτόχρονα συνεχώς παλεύω να βγω από τον λαβύρινθο του εαυτού. Συχνά σκέφτομαι πως η αποδοχή των συνανθρώπων μου προέρχεται από την καλοσύνη τους. Ίσως να αντιλαμβάνονται την αγωνία μου να ξεφύγω από την κλεισούρα μου, να βγω από τον εαυτό μου και να μοιραστώ κάτι μαζί τους. Μου δίνουν λοιπόν αυτή την ευκαιρία χαρίζοντάς μου το δώρο της συνύπαρξης, που χωρίς το τραγούδι δεν θα είχα.
-Έχετε μια προσωπική σχέση με το θέατρο που ξεκινάει από το 1993 ακόμη, όταν εμφανιστήκατε στην Επίδαυρο. Στην πορεία σας έχετε μελοποιήσει ποίηση για το θέατρο όπως του σημαντικού Έλληνα ποιητή Νίκου Γκάτσου. Στην πορεία της ζωής σας αναζητάτε αφορμές για να βρίσκεστε κοντά στο θέατρο;
Δεν παίζω πια σαν ηθοποιός, το έκανα λίγο και αποσπασματικά στη ζωή μου, παρά τις σπουδές στη Σχολή του Εθνικού Θεάτρου και παρά την αγάπη μου για το θέατρο και για τον κινηματογράφο. Όποτε μου δίνεται η ευκαιρία προτιμώ να γράφω μουσική για θεατρικές παραστάσεις στην Ελλάδα και αλλού, παρά να παίζω σαν ηθοποιός. Θα με ενδιέφερε επίσης να γράψω μουσική για το σινεμά.
-Η Κύπρος -η πατρίδα σας- ο τόπος των πρώτων χρόνων της εσωτερικής σας αναζήτησης, σας ακολουθεί παντού; Είναι -για παράδειγμα- σε κάθε συναυλία σας, μια προσωπική σας ανάγκη να μοιραστείτε με τον κόσμο ένα μέρος της διαδρομής του πολύπαθου νησιού μέσα από τα παραδοσιακά τραγούδια της Κύπρου;
Η Κύπρος είναι συστατικό μου στοιχείο. Αν θέλω να μοιραστώ αυτό που πραγματικά είμαι με το κοινό, είναι αδύνατον να εξαιρέσω την Κύπρο. Αγαπώ τον τόπο, την ιστορία, τη γλώσσα, τη μουσική, τους ανθρώπους της. Είμαι μισός Ελλαδίτης – η μητέρα μου είναι από τη Θεσσαλονίκη – όμως λυπάμαι για τη στάση της Ελλάδας. Θεωρεί την Κύπρο αρκετά μακριά για να την καταλάβει ή, έστω, να τη γνωρίσει, αλλά αρκετά κοντά ώστε να της προκαλεί τραγωδίες. Το τραγούδι, από τη φύση του, καταργεί τις αποστάσεις. Ίσως για αυτό να τραγουδώ τα κυπριακά τραγούδια. Με βοηθούν να επιστρέφω εκεί και να συστήνω τον τόπο μου σε ανθρώπους που δεν τον γνωρίζουν.
-Τι σας κράτησε στην Ελλάδα; Σκεφτήκατε -αλήθεια- κάποτε να φύγετε για αλλού;
Δεν σταμάτησα ποτέ να σκέφτομαι να φύγω. Αγαπώ όμως την Ελλάδα βαθιά. Όχι το ελληνικό κράτος, αλλά τους τόπους, τον πολιτισμό, τους ανθρώπους. Την εποχή που έπρεπε να μετακομίσουμε στο εξωτερικό, ήρθε η οικονομική κρίση. Τότε, ένιωσα την ανάγκη να μείνω και να εργαστώ εδώ. Χωρίς να πιστεύω ότι έχει κανείς να κερδίσει ο,τιδήποτε από την παραμονή μου, θεώρησα υποχρέωσή μου να μην εγκαταλείψω τον τόπο τη δύσκολη στιγμή, αφού είχα το προνόμιο να μπορώ να επιβιώσω στη χώρα. Εκ των υστέρων, θεωρώ ότι ήταν μια λανθασμένη απόφαση. Έχασα την ευκαιρία να νοσταλγήσω την Ελλάδα.
-Υπάρχουν πράγματα που συνεχίζουν να σας εμπνέουν; Η μουσική σας μέσα από αυτά αλλάζει ηχόχρωμα;
Τα τελευταία χρόνια ασχολούμαι περισσότερο με την ηλεκτρονική μουσική. Με ενδιαφέρει η «κατασκευή» ήχων, η επεξεργασία και η χρήση τους με διάφορους τρόπους. Δημιουργείται σιγά-σιγά ένα μουσικό υλικό χωρίς φωνή, αλλά και τραγούδια που ελπίζω ότι σύντομα θα δισκογραφήσω. Επίσης, μελετώ εντατικά τομείς όπως η ψυχολογία της μουσικής, ψάχνοντας τη φύση του τραγουδιού. Αυτή η μελέτη οδήγησε και στις διαλέξεις που έκανα τελευταία σε πανεπιστήμια των ΗΠΑ και αλλού. Έχω την ανάγκη να καταλάβω το τραγούδι και τη σημασία του για τον άνθρωπο, όπως και το γιατί καθόρισε τη δική μου ζωή σε τέτοιο τεράστιο βαθμό. Είναι ένα αχανές πεδίο μελέτης που εκτείνεται από τη φιλολογία ως τη μουσικολογία, από την ανθρωπολογία ως τη λαογραφία και από τη φιλοσοφία ως την κοινωνιολογία. Δεν υπάρχει περίπτωση να βγάλω άκρη, το ξέρω. Το τραγούδι είναι μαγικό και ανεξήγητο. Η διαδικασία όμως της έρευνας με κάνει να γνωρίσω καλύτερα τον εαυτό μου και τον κόσμο.
